Noam Chomsky

On November 8, 2016, Donald Trump managed to pull the biggest upset in US politics by tapping successfully into the anger of white voters and appealing to the lowest inclinations of people in a manner that would have probably impressed Nazi propagandist Joseph Goebbels himself.

But what exactly does Trump’s victory mean, and what can one expect from this megalomaniac when he takes over the reins of power on January 20, 2017? What is Trump’s political ideology, if any, and is “Trumpism” a movement? Will US foreign policy be any different under a Trump administration?

Some years ago, public intellectual Noam Chomsky warned that the political climate in the US was ripe for the rise of an authoritarian figure. Now, he shares his thoughts on the aftermath of this election, the moribund state of the US political system and why Trump is a real threat to the world and the planet in general.

C.J. Polychroniou for Truthout: Noam, the unthinkable has happened: In contrast to all forecasts, Donald Trump scored a decisive victory over Hillary Clinton, and the man that Michael Moore described as a “wretched, ignorant, dangerous part-time clown and full-time sociopath” will be the next president of the United States. In your view, what were the deciding factors that led American voters to produce the biggest upset in the history of US politics?

Noam Chomsky: Before turning to this question, I think it is important to spend a few moments pondering just what happened on November 8, a date that might turn out to be one of the most important in human history, depending on how we react.
No exaggeration.

The most important news of November 8 was barely noted, a fact of some significance in itself.
On November 8, the World Meteorological Organization (WMO) delivered a report at the international conference on climate change in Morocco (COP22) which was called in order to carry forward the Paris agreement of COP21. The WMO reported that the past five years were the hottest on record. It reported rising sea levels, soon to increase as a result of the unexpectedly rapid melting of polar ice, most ominously the huge Antarctic glaciers. Already, Arctic sea ice over the past five years is 28 percent below the average of the previous 29 years, not only raising sea levels, but also reducing the cooling effect of polar ice reflection of solar rays, thereby accelerating the grim effects of global warming. The WMO reported further that temperatures are approaching dangerously close to the goal established by COP21, along with other dire reports and forecasts.

Another event took place on November 8, which also may turn out to be of unusual historical significance for reasons that, once again, were barely noted.

On November 8, the most powerful country in world history, which will set its stamp on what comes next, had an election. The outcome placed total control of the government — executive, Congress, the Supreme Court — in the hands of the Republican Party, which has become the most dangerous organization in world history.

Apart from the last phrase, all of this is uncontroversial. The last phrase may seem outlandish, even outrageous. But is it? The facts suggest otherwise. The Party is dedicated to racing as rapidly as possible to destruction of organized human life. There is no historical precedent for such a stand.

Is this an exaggeration? Consider what we have just been witnessing.
During the Republican primaries, every candidate denied that what is happening is happening — with the exception of the sensible moderates, like Jeb Bush, who said it’s all uncertain, but we don’t have to do anything because we’re producing more natural gas, thanks to fracking. Or John Kasich, who agreed that global warming is taking place, but added that “we are going to burn [coal] in Ohio and we are not going to apologize for it.”

The winning candidate, now the president-elect, calls for rapid increase in use of fossil fuels, including coal; dismantling of regulations; rejection of help to developing countries that are seeking to move to sustainable energy; and in general, racing to the cliff as fast as possible.

Trump has already taken steps to dismantle the Environmental Protection Agency (EPA) by placing in charge of the EPA transition a notorious (and proud) climate change denier, Myron Ebell. Trump’s top adviser on energy, billionaire oil executive Harold Hamm, announced his expectations, which were predictable: dismantling regulations, tax cuts for the industry (and the wealthy and corporate sector generally), more fossil fuel production, lifting Obama’s temporary block on the Dakota Access pipeline. The market reacted quickly. Shares in energy corporations boomed, including the world’s largest coal miner, Peabody Energy, which had filed for bankruptcy, but after Trump’s victory, registered a 50 percent gain.

The effects of Republican denialism had already been felt. There had been hopes that the COP21 Paris agreement would lead to a verifiable treaty, but any such thoughts were abandoned because the Republican Congress would not accept any binding commitments, so what emerged was a voluntary agreement, evidently much weaker.

Effects may soon become even more vividly apparent than they already are. In Bangladesh alone, tens of millions are expected to have to flee from low-lying plains in coming years because of sea level rise and more severe weather, creating a migrant crisis that will make today’s pale in significance. With considerable justice, Bangladesh’s leading climate scientist says that “These migrants should have the right to move to the countries from which all these greenhouse gases are coming. Millions should be able to go to the United States.” And to the other rich countries that have grown wealthy while bringing about a new geological era, the Anthropocene, marked by radical human transformation of the environment. These catastrophic consequences can only increase, not just in Bangladesh, but in all of South Asia as temperatures, already intolerable for the poor, inexorably rise and the Himalayan glaciers melt, threatening the entire water supply. Already in India, some 300 million people are reported to lack adequate drinking water. And the effects will reach far beyond.

It is hard to find words to capture the fact that humans are facing the most important question in their history — whether organized human life will survive in anything like the form we know — and are answering it by accelerating the race to disaster.
Similar observations hold for the other huge issue concerning human survival: the threat of nuclear destruction, which has been looming over our heads for 70 years and is now increasing.

It is no less difficult to find words to capture the utterly astonishing fact that in all of the massive coverage of the electoral extravaganza, none of this receives more than passing mention. At least I am at a loss to find appropriate words.

Turning finally to the question raised, to be precise, it appears that Clinton received a slight majority of the vote. The apparent decisive victory has to do with curious features of American politics: among other factors, the Electoral College residue of the founding of the country as an alliance of separate states; the winner-take-all system in each state; the arrangement of congressional districts (sometimes by gerrymandering) to provide greater weight to rural votes (in past elections, and probably this one too, Democrats have had a comfortable margin of victory in the popular vote for the House, but hold a minority of seats); the very high rate of abstention (usually close to half in presidential elections, this one included). Of some significance for the future is the fact that in the age 18-25 range, Clinton won handily, and Sanders had an even higher level of support. How much this matters depends on what kind of future humanity will face.

According to current information, Trump broke all records in the support he received from white voters, working class and lower middle class, particularly in the $50,000 to $90,000 income range, rural and suburban, primarily those without college education. These groups share the anger throughout the West at the centrist establishment, revealed as well in the unanticipated Brexit vote and the collapse of centrist parties in continental Europe. [Many of] the angry and disaffected are victims of the neoliberal policies of the past generation, the policies described in congressional testimony by Fed chair Alan Greenspan — “St. Alan,” as he was called reverentially by the economics profession and other admirers until the miraculous economy he was supervising crashed in 2007-2008, threatening to bring the whole world economy down with it. As Greenspan explained during his glory days, his successes in economic management were based substantially on “growing worker insecurity.” Intimidated working people would not ask for higher wages, benefits and security, but would be satisfied with the stagnating wages and reduced benefits that signal a healthy economy by neoliberal standards.

Working people, who have been the subjects of these experiments in economic theory, are not particularly happy about the outcome. They are not, for example, overjoyed at the fact that in 2007, at the peak of the neoliberal miracle, real wages for nonsupervisory workers were lower than they had been years earlier, or that real wages for male workers are about at 1960s levels while spectacular gains have gone to the pockets of a very few at the top, disproportionately a fraction of 1%. Not the result of market forces, achievement or merit, but rather of definite policy decisions, matters reviewed carefully by economist Dean Baker in recently published work.

The fate of the minimum wage illustrates what has been happening. Through the periods of high and egalitarian growth in the ’50s and ’60s, the minimum wage — which sets a floor for other wages — tracked productivity. That ended with the onset of neoliberal doctrine. Since then, the minimum wage has stagnated (in real value). Had it continued as before, it would probably be close to $20 per hour. Today, it is considered a political revolution to raise it to $15.

With all the talk of near-full employment today, labor force participation remains below the earlier norm. And for working people, there is a great difference between a steady job in manufacturing with union wages and benefits, as in earlier years, and a temporary job with little security in some service profession. Apart from wages, benefits and security, there is a loss of dignity, of hope for the future, of a sense that this is a world in which I belong and play a worthwhile role.

The impact is captured well in Arlie Hochschild’s sensitive and illuminating portrayal of a Trump stronghold in Louisiana, where she lived and worked for many years. She uses the image of a line in which residents are standing, expecting to move forward steadily as they work hard and keep to all the conventional values. But their position in the line has stalled. Ahead of them, they see people leaping forward, but that does not cause much distress, because it is “the American way” for (alleged) merit to be rewarded. What does cause real distress is what is happening behind them. They believe that “undeserving people” who do not “follow the rules” are being moved in front of them by federal government programs they erroneously see as designed to benefit African-Americans, immigrants and others they often regard with contempt. All of this is exacerbated by [Ronald] Reagan’s racist fabrications about “welfare queens” (by implication Black) stealing white people’s hard-earned money and other fantasies.

Sometimes failure to explain, itself a form of contempt, plays a role in fostering hatred of government. I once met a house painter in Boston who had turned bitterly against the “evil” government after a Washington bureaucrat who knew nothing about painting organized a meeting of painting contractors to inform them that they could no longer use lead paint — “the only kind that works” — as they all knew, but the suit didn’t understand. That destroyed his small business, compelling him to paint houses on his own with substandard stuff forced on him by government elites.

Sometimes there are also some real reasons for these attitudes toward government bureaucracies. Hochschild describes a man whose family and friends are suffering bitterly from the lethal effects of chemical pollution but who despises the government and the “liberal elites,” because for him, the EPA means some ignorant guy who tells him he can’t fish, but does nothing about the chemical plants.

These are just samples of the real lives of Trump supporters, who are led to believe that Trump will do something to remedy their plight, though the merest look at his fiscal and other proposals demonstrates the opposite — posing a task for activists who hope to fend off the worst and to advance desperately needed changes.

Exit polls reveal that the passionate support for Trump was inspired primarily by the belief that he represented change, while Clinton was perceived as the candidate who would perpetuate their distress. The “change” that Trump is likely to bring will be harmful or worse, but it is understandable that the consequences are not clear to isolated people in an atomized society lacking the kinds of associations (like unions) that can educate and organize. That is a crucial difference between today’s despair and the generally hopeful attitudes of many working people under much greater economic duress during the Great Depression of the 1930s.

There are other factors in Trump’s success. Comparative studies show that doctrines of white supremacy have had an even more powerful grip on American culture than in South Africa, and it’s no secret that the white population is declining. In a decade or two, whites are projected to be a minority of the work force, and not too much later, a minority of the population. The traditional conservative culture is also perceived as under attack by the successes of identity politics, regarded as the province of elites who have only contempt for the ”hard-working, patriotic, church-going [white] Americans with real family values” who see their familiar country as disappearing before their eyes.

One of the difficulties in raising public concern over the very severe threats of global warming is that 40 percent of the US population does not see why it is a problem, since Christ is returning in a few decades. About the same percentage believe that the world was created a few thousand years ago. If science conflicts with the Bible, so much the worse for science. It would be hard to find an analogue in other societies.

The Democratic Party abandoned any real concern for working people by the 1970s, and they have therefore been drawn to the ranks of their bitter class enemies, who at least pretend to speak their language — Reagan’s folksy style of making little jokes while eating jelly beans, George W. Bush’s carefully cultivated image of a regular guy you could meet in a bar who loved to cut brush on the ranch in 100-degree heat and his probably faked mispronunciations (it’s unlikely that he talked like that at Yale), and now Trump, who gives voice to people with legitimate grievances — people who have lost not just jobs, but also a sense of personal self-worth — and who rails against the government that they perceive as having undermined their lives (not without reason).

One of the great achievements of the doctrinal system has been to divert anger from the corporate sector to the government that implements the programs that the corporate sector designs, such as the highly protectionist corporate/investor rights agreements that are uniformly mis-described as “free trade agreements” in the media and commentary. With all its flaws, the government is, to some extent, under popular influence and control, unlike the corporate sector. It is highly advantageous for the business world to foster hatred for pointy-headed government bureaucrats and to drive out of people’s minds the subversive idea that the government might become an instrument of popular will, a government of, by and for the people.

Is Trump representing a new movement in American politics, or was the outcome of this election primarily a rejection of Hillary Clinton by voters who hate the Clintons and are fed-up with “politics as usual?”

It’s by no means new. Both political parties have moved to the right during the neoliberal period. Today’s New Democrats are pretty much what used to be called “moderate Republicans.” The “political revolution” that Bernie Sanders called for, rightly, would not have greatly surprised Dwight Eisenhower. The Republicans have moved so far toward a dedication to the wealthy and the corporate sector that they cannot hope to get votes on their actual programs, and have turned to mobilizing sectors of the population that have always been there, but not as an organized coalitional political force: evangelicals, nativists, racists and the victims of the forms of globalization designed to set working people around the world in competition with one another while protecting the privileged and undermining the legal and other measures that provided working people with some protection, and with ways to influence decision-making in the closely linked public and private sectors, notably with effective labor unions.

The consequences have been evident in recent Republican primaries. Every candidate that has emerged from the base — such as [Michele] Bachmann, [Herman] Cain or [Rick] Santorum — has been so extreme that the Republican establishment had to use its ample resources to beat them down. The difference in 2016 is that the establishment failed, much to its chagrin, as we have seen.

Deservedly or not, Clinton represented the policies that were feared and hated, while Trump was seen as the symbol of “change” — change of what kind requires a careful look at his actual proposals, something largely missing in what reached the public. The campaign itself was remarkable in its avoidance of issues, and media commentary generally complied, keeping to the concept that true “objectivity” means reporting accurately what is “within the beltway,” but not venturing beyond.

Trump said following the outcome of the election that he “will represent all Americans.” How is he going to do that when the nation is so divided and he has already expressed deep hatred for many groups in the United States, including women and minorities? Do you see any resemblance between Brexit and Donald Trump’s victory?

There are definite similarities to Brexit, and also to the rise of the ultranationalist far-right parties in Europe — whose leaders were quick to congratulate Trump on his victory, perceiving him as one of their own: [Nigel] Farage, [Marine] Le Pen, [Viktor] Orban and others like them. And these developments are quite frightening. A look at the polls in Austria and Germany — Austria and Germany — cannot fail to evoke unpleasant memories for those familiar with the 1930s, even more so for those who watched directly, as I did as a child. I can still recall listening to Hitler’s speeches, not understanding the words, though the tone and audience reaction were chilling enough. The first article that I remember writing was in February 1939, after the fall of Barcelona, on the seemingly inexorable spread of the fascist plague. And by strange coincidence, it was from Barcelona that my wife and I watched the results of the 2016 US presidential election unfold.

As to how Trump will handle what he has brought forth — not created, but brought forth — we cannot say. Perhaps his most striking characteristic is unpredictability. A lot will depend on the reactions of those appalled by his performance and the visions he has projected, such as they are.

Trump has no identifiable political ideology guiding his stance on economic, social and political issues, yet there are clear authoritarian tendencies in his behavior. Therefore, do you find any validity behind the claims that Trump may represent the emergence of “fascism with a friendly face?” in the United States?

For many years, I have been writing and speaking about the danger of the rise of an honest and charismatic ideologue in the United States, someone who could exploit the fear and anger that has long been boiling in much of the society, and who could direct it away from the actual agents of malaise to vulnerable targets. That could indeed lead to what sociologist Bertram Gross called “friendly fascism” in a perceptive study 35 years ago. But that requires an honest ideologue, a Hitler type, not someone whose only detectable ideology is Me. The dangers, however, have been real for many years, perhaps even more so in the light of the forces that Trump has unleashed.

With the Republicans in the White House, but also controlling both houses and the future shape of the Supreme Court, what will the US look like for at least the next four years?

A good deal depends on his appointments and circle of advisers. Early indications are unattractive, to put it mildly.
The Supreme Court will be in the hands of reactionaries for many years, with predictable consequences. If Trump follows through on his Paul Ryan-style fiscal programs, there will be huge benefits for the very rich — estimated by the Tax Policy Center as a tax cut of over 14 percent for the top 0.1 percent and a substantial cut more generally at the upper end of the income scale, but with virtually no tax relief for others, who will also face major new burdens. The respected economics correspondent of the Financial Times, Martin Wolf, writes that, “The tax proposals would shower huge benefits on already rich Americans such as Mr Trump,” while leaving others in the lurch, including, of course, his constituency. The immediate reaction of the business world reveals that Big Pharma, Wall Street, the military industry, energy industries and other such wonderful institutions expect a very bright future.

One positive development might be the infrastructure program that Trump has promised while (along with much reporting and commentary) concealing the fact that it is essentially the Obama stimulus program that would have been of great benefit to the economy and to the society generally, but was killed by the Republican Congress on the pretext that it would explode the deficit. While that charge was spurious at the time, given the very low interest rates, it holds in spades for Trump’s program, now accompanied by radical tax cuts for the rich and corporate sector and increased Pentagon spending.

There is, however, an escape, provided by Dick Cheney when he explained to Bush’s Treasury Secretary Paul O’Neill that “Reagan proved that deficits don’t matter” — meaning deficits that we Republicans create in order to gain popular support, leaving it to someone else, preferably Democrats, to somehow clean up the mess. The technique might work, for a while at least.
There are also many questions about foreign policy consequences, mostly unanswered.

There is mutual admiration between Trump and Putin. How likely is it therefore that we may see a new era in US-Russia relations?

One hopeful prospect is that there might be reduction of the very dangerous and mounting tensions at the Russian border: note “the Russian border,” not the Mexican border. Thereby lies a tale that we cannot go into here. It is also possible that Europe might distance itself from Trump’s America, as already suggested by [German] Chancellor [Angela] Merkel and other European leaders — and from the British voice of American power, after Brexit. That might possibly lead to European efforts to defuse the tensions, and perhaps even efforts to move towards something like Mikhail Gorbachev’s vision of an integrated Eurasian security system without military alliances, rejected by the US in favor of NATO expansion, a vision revived recently by Putin, whether seriously or not, we do not know, since the gesture was dismissed.

Is US foreign policy under a Trump administration likely to be more or less militaristic than what we have seen under the Obama administration, or even the George W. Bush administration?

I don’t think one can answer with any confidence. Trump is too unpredictable. There are too many open questions. What we can say is that popular mobilization and activism, properly organized and conducted, can make a large difference.
And we should bear in mind that the stakes are very large.

Copyright, Truthout. May not be reprinted without permission.

Helena Norberg-Hodge

What is the connection between economic globalization and climate change? Is globalization reversible? Can climate  change be reversed? If so, how? In the interview that follows, two leading voices in the struggle for a safe planet and a sustainable future, Graciela Chichilnisky and Helena Norberg-Hodge, address these questions from their own unique perspectives and offer critical insights on how we can avert a climate change catastrophe.

A world renowned economist and mathematician, Graciela Chichilnisky is the architect of the Kyoto Protocol carbon market and  cofounder and CEO of Global Thermostat, a disruptive, carbon negative technology company based in the Silicon Valley that removes carbon dioxide from the air. She  is Professor of Economics and of Statistics at Columbia University and  Visiting Professor of Economics at Stanford University. Helena Norberg-Hodge is the founder and director of Local Futures, a pioneer of the “new economics” movement. She is the producer and co-director of the award winning documentary “The Economics of Happiness” and recipient of the Goi Peace Award.

 J. Polychroniou and Marcus Rolle: Climate change is the most daunting problem facing humanity today, and globalization seems to be accelerating it. In fact, the effects of climate change are moving faster than predicted as free trade agreements are proliferating, multinational corporations move their operations to developing countries in order to avoid stricter environmental rules at the home country, and export-oriented industrial agriculture has replaced local farming. Do you agree with the view that economic globalization bears responsibility for climate change?

Helena Norberg-Hodge: Absolutely. Globalization – or the deregulation of global trade and finance –  has direct consequences for the climate. It promotes unnecessary long-distance transportation of goods, rampant consumerism, biological monocultures, energy-intensive technology use, and mass urbanization – which leads to ever-increasing fossil fuel consumption. It is also worth noting that a 2013 study found that two-thirds of the fossil fuels that have been burned over the last 150 years were burned by just 90 corporate entities, including companies such as Texaco and ExxonMobil.

With the help of corporate-funded think-tanks, there is a commonly-held belief that individual citizens’ consumption patterns, rather than the systemic changes in production because of globalization are to blame for climate change. This is a very narrow framing of the climate crisis, but it’s one that has gained a lot of credence in the media due to the support of Al Gore and others. Meanwhile, it’s becoming increasingly clear every day that there are inherent and predictable connections between the deregulation of transnational corporations and the climate crisis. And people are beginning to notice those connections.
So reversing the trend towards further globalization needs to be central to the climate movement.

Graciela Chichilnisky

Graciela Chichilnisky: Yes: globalization was led by the Breton Woods institutions that were founded after WWII to encourage and enforce a pattern of international trade duplicating colonialism at a global scale: deep and extensive extraction of resources from developing nations that were exported  at low prices for consumption in industrial nations. This pattern of international trade can be seen as a global tragedy of the commons, since developing nations lack property rights on extractive resources and their governments are dependent of international organizations and therefore “permeable” This term was introduced by Natasha Chichilnisky-Heal who documented the “permeability” of governments in developing nations that are rich in extractive resources in the cases of Mongolia and Zambia, with examples on the direct role of the World Bank in the case of Rio Tinto and Mongolia’s copper mines, the largest in the world.

J. Polychroniou and Marcus Rolle: What role do natural forces play in climate change?

Helena Norberg-Hodge: Looking back over millennia, we have to be extremely humble about our ability to grasp what has been going on. So it is possible that warming has happened because of ‘natural’ forces – ie without human intervention.  However, in recent history there is no doubt that fossil-fuel based industrialization has had an enormous impact on ecosystems.

Graciela Chichilnisky: A key role: carbon dioxide acts as the butterfly in the butterfly effect within a complex earth climate system: very small variations in concentration of CO2 in the atmosphere can alter atmospheric transparency and create catastrophic effects such as global climate change.

J. Polychroniou and Marcus Rolle: What are some of the impacts that we can expect from climate change?

Helena Norberg-Hodge: Over the past decade, it has become clear that weather conditions are becoming ever more unstable and unpredictable. These are likely to become even more extreme and lead to more human suffering and mass migrations. Violent conflict over natural resources is likely to intensify, and new conflicts emerge in places that were once considered stable.

Graciela Chichilnisky: Right now the North and the South Poles are melting, obliterating species that live on ice sheets, such as polar bears and penguins. This raises the sea level globally, since melted ice occupies more space, and causes superstorms and tornadoes, flooding coastal areas, and forcing tens of millions of people to migrate with  enormous humanitarian losses and untold political upheaval. As more CO2 is absorbed by the oceans it  acidifies it, obliterating calcium based species such as coral reefs and krill which has external calcium based skeletons, and is the foundation of much sea and land life. Floods superstorms hurricanes and tornadoes cause social disruption. An example is Superstorm Sandy and its effects on Manhattan, which left the city without water and electricity, closed schools and police stations and saw cars floating on the streets for weeks. Social disruption threatens institutions and becomes the first effects of climate change, perhaps the most immediate and dangerous.

J. Polychroniou and Marcus Rolle: Are there any benefits that can come from climate change?

Helena Norberg-Hodge: If anything positive comes out of the climate crisis, it will be the response to it. If it weren’t for climate change, it would be possible to say ‘Sure, the global economic system is failing, but wholesale reform is difficult, so let’s leave it up to the next generation’. With climate change a real and present danger, that is no longer really possible. Climate change is drawing the ‘demons’ of the global economy out into the open, forcing us to confront them, and pushing us to consider systemic change sooner than we might have otherwise.

There is now compelling justification for switching to a less resource-intensive economic model as soon as possible. The more localized and resilient we can make the world’s economies, and the less we depend on GDP growth (which actually is making the majority poorer), the better-equipped we will all be to handle the social and ecological consequences of climate change.

Graciela Chichilnisky: Certain areas where ice sheets disappear become available for economic exploitation

J. Polychroniou and Marcus Rolle: Can changes in the production and use of energy impact on climate change, or is it already too late for such action?

Helena Norberg-Hodge: It is definitely not too late to take action. Fully modeling the complexities of the earth’s regulatory systems is a fool’s errand, and that means we cannot be certain of what the future will hold. There is a glimmer of hope that Gaia will have self-regulating tools up her sleeve, that our computer models could not anticipate. In any case -disregarding for a moment the need to address climate change- we have many other reasons to move away from our dependence on petroleum. Soaring cancer rates from pesticides, and endocrine disruption from plastics (as documented in the book Our Stolen Future), are two among a great many arguments for immediately moving away from this dependence.

Decentralized renewable energy systems can answer our needs without destroying social cohesion and ecological stability. Many communities are finding ways to integrate local-scale renewable energy into their lives, through initiatives such as the Low Carbon Hub in the UK and New Energy Economy in the US.

The key in navigating the transition to a post-carbon world is to embrace the transition to a new economy. Renewable energy that is produced and distributed by deregulated corporations cannot have a truly positive impact on the environment  or society. We need to cease being merely passive consumers and engage as citizens in legal actions, letter-writing, seed-sharing, and other projects of resistance and renewal to change the status quo. Acting as isolated consumers and changing a lightbulb or using less hot water is not enough to make a dent in the climate crisis. We need ‘big picture’ thinking,  and collective acting – changing the ‘I’ to a ‘we’.

Graciela Chichilnisky: It is absolutely necessary to move away from burning fossil fuels into cleaner energy such as solar. This could take decades since the current power plant infrastructure is worth $55 trillion according to the IEA and it is almost 90% fossil. This will take many decades to change; it cannot be changed to renewable energy as soon as it is needed. However necessary is the change to renewable energy, it is not sufficient: the 2014 5th Assessment Report of the IPCC (page 101) which is the world’s scientific  authority, documents that much more is needed to avert catastrophic climate change. The IPCC documents that we now need to physically remove the CO2 that is already in the atmosphere. The 2015 Paris  Agreement, which is now ratified into international law, has four articles about the absolute need to remove the CO2 that is already in the atmosphere, and do so in massive amounts.

J. Polychroniou and Marcus Rolle: Is globalization reversible? If not, how do we constrain some of its worse aspects?

Helena Norberg-Hodge: Globalization is without a doubt reversible – that’s exactly what we mean when we talk about ‘localization’. Globalization is heavily supported by governments through free-trade deals, subsidies, and regulations that discriminate against small- and medium-sized businesses. Current policies encourage businesses across the board to use more energy and technology, instead of employing people. Renewable energy technologies currently receive one-fifth as many subsidies as fossil fuels do.

These are political decisions which can be changed. If the artificial supports for globalization were removed, and taxes and subsidies were shifted to encourage real work by real people, globalization would cease to make economic sense and small-scale business would be the order of the day. Absurdities like redundant trade, whereby a country ships a commodity overseas and imports that same commodity right back, would become a thing of the past. Less packaging, processing, and transporting would mean a smaller carbon footprint. Localization would reduce the power of global corporations and banks, helping to reduce the pressure for economic growth that results in needless consumption. It would particularly help the Global South, by reversing the process of colonialism that to this day puts enormous pressure on people to emulate the consumer lifestyle of people in Europe and North America.

Graciela Chichilnisky: This wave of globalization has taken place since the 1945 creation of the Bretton Wood Institutions after WWII, and cannot be reversed quickly. It’s effects are global and the time  needed to address them is a main issue. Globalization had positive features but it led to a pattern of North – South Trade and of consumption of global extractible resources by the rich nations that caused the environmental crisis of our times. This pattern cannot be reversed quickly but it must be reversed.
Global industrialization has caused a massive expansion of wealth inequalities globally (three times larger than before) and has magnified the global tragedy of the commons, leading to the climate change emergency that engulfs us all today.
The only way to redress some of globalization’s worst aspects is to agree on mandatory limits on the use of air water and biodiversity (food) nation by nation. It is possible and it must be done soon. The UN Kyoto Protocol did this for carbon emissions in 1997 and became international law in 2005, successfully reducing emissions of the Kyoto Nations by 30%. The Paris Agreement has no mandatory limits – indeed, it  has no policy to implement its intended goals, none. Yet limits are key. From those mandatory limits can emerge global markets for water, carbon emissions, and biodiversity. Without limits they cannot. The carbon market I designed and wrote into the UN Kyoto Protocol, which was trading $175 billion in 2012 is a successful example. But this market depends on mandatory emission limits that the US opposes as it is the largest emitter among industrial nations (and overall historically), and is the largest emitter today per capital. New global markets means new prices and new values for the main earth resources on which humans depend for survival: the atmosphere, the hydrosphere and the biosphere. The new economic values in turn alter fundamentally the notion of GDP and therefore of economic progress, aligning it with human survival as is now needed. All this must be put in place immediately as otherwise our economic incentives based on a dated notion of GDP can and probably will lead to the extinction of our species, for failure of meeting our basic needs.

J. Polychroniou and Marcus Rolle: What do you consider to be the most innovative solutions for ensuring that the Earth does not warm up to catastrophic levels?

Helena Norberg-Hodge: The localization initiatives that put food at the center. Localizing food economies is particularly important, both because food is a universal necessity, and because globalization is structurally linked to monoculture crops, which rely on agrochemicals, mechanized equipment, and growing practices that result in significant greenhouse gas emissions. Diversified, small farms are more productive, act as carbon sinks, use less energy in production and, linked to nearby  markets use less processing and packaging.

We’ve highlighted a number of inspiring initiatives from around the world in our Planet Local web series, including, among many others, the Mupo Foundation in South Africa’s Vhembe district, which empowers the local Venda people to ensure food sovereignty and strengthen a local knowledge system which roots spirituality in ecology. We also showcase energy projects like the ‘Our Hamburg, Our Grid’ project to create a local power utility in Hamburg, Germany, the New Energy Economy initiative in New Mexico, which campaigns against coal and nuclear power and installs community solar systems throughout the state. Initiatives like these are springing up practically everywhere you look.

Graciela Chichilnisky: It is now documented by the IPCC and stated in the Paris Agreement that we need to remove CO2 in massive amounts from the atmosphere in order to prevent catastrophic climate change.
The most innovative solutions are new US technologies and business strategies that remove CO2 directly from air and stabilize it on earth by selling it for the profitable production of building materials including plastics and carbon fibers, beverages, refrigerants like dry ice, water desalination, synthetic fuels, and many other rather valuable economic uses. One example is Global Thermostat — a new US company that has a carbon removal technology that captures CO2 from air at low cost; the GT technology can transform a fossil fuel plant into a carbon remover and can transform a solar power plant into a massive CO2 remover. This means that we can transform the $55 Trillion global power plant infrastructure so that the more electricity we produce the more carbon we remove.  The CO2 is used to produce plastics, beverages, refrigerants like dry ice, greenhouses, desalinate water, produce synthetic fuels: there is an enormous global market for CO2. It is extraordinary: it makes carbon emission limits feasible because removing carbon becomes a profitable activity that is consistent with economic progress, with additional jobs and exports. Therefore emission limits become acceptable within the constraints of the Byrd-Hagel Act of the US Congress, which need no longer veto agreements to reduce emissions as they can benefit rather than undermine the US economy. From such emission limits arises the UN Carbon market that was created in 1997 by this author and was already trading $175 billion annually in 2012. Through the Clean Development Mechanism this money has provided and continued to provide important project finance ($130Bn) for clean technology projects in developing nations. For example, the carbon market can fund the building of 40,000 carbon negative power plants that can remove 1million tons of CO2 each per year, thus removing as much CO2 as humans are currently emitting globally. This is the entire financial- technological solution to climate change, and it is the most innovative solution at the same time. Observe that all this can be done profitably, since the costs of carbon removal are lower than the current market prices of CO2. However to accelerate the process as needed to avert catastrophic climate change, one needs the carbon market and its Clean Development Mechanism in order to provide incentives to adopt the new technology and to make available the project finance needed to set up a $200 billion/year Green Power Fund that will make all this possible in developing nations. This plan can combat poverty while cleaning the atmosphere as it can provide carbon negative power plants that  produce power while removing carbon from the atmosphere. It must be done and soon.

www.tc.columbia.edu

“College and career readiness” is the objective American educators are focused on these days, and it’s one both students and their parents will approve. Both want assurance that the cost and rigors of getting into and through college will pay off as a sure ticket to life success. A recent Harvard poll showed achieving this personal success to be the number one concern of today’s youth, and parents are likely glad to know. The broader purposes once associated with higher education have taken a back seat as college increasingly becomes a strict means to an end.

An initiative introduced recently at a premier suburban public high school in the US Northeast seems well aligned with this focus. Taking advantage of now widely available technology, beginning in 9th grade students are required to begin a “digital portfolio project” to “track their accomplishments throughout their high school careers and choose how the world perceives them.” Student reactions are reported to be positive. One spoke of it as an opportunity to set new goals for herself and a good reflection of what she achieves over the next four years. Another said it will be a good tool, especially for college applications. Instituting this future-oriented focus early on will perhaps be useful in helping teens to construct an identity and succeed in communicating it to others who can acknowledge and validate it, rather than postpone this task to the extended adolescence now frequent among twenty-somethings.

Yet absent from this focus is another dimension of preparing for adulthood, one that extends beyond individual success, to collective prosperity. It’s one long regarded as a central aim of education in a democracy – preparation for citizenship. A US election year reminds Americans of its significance. The American president elected this year will likely still be in office when today’s high schoolers begin their adult lives. Is establishing a personal identity and life trajectory enough to prepare them sufficiently for responsible citizenship under this president in their increasingly troubled nation and world?

A cursory look at the current political climate could be seen as reassuring in this regard. Although a segment of the citizenry lament the emphasis of image over ideas, modern media provide us a never before known opportunity to get to know the candidates, up close and personal. Candidates are well aware of their need for a skilled team to project a carefully shaped and managed image – their life story, the experience they bring to the job, and, most important, what kind of person they truly are. Above all, this image must portray them as personable and likeable, appealing to many.

Possibly, then, beginning as a young teen to shape one’s image and even to communicate it effectively in modern digital form is not far off the mark. Many of the teens afforded this opportunity aspire to leadership roles, and they are getting a head start in projecting who they are. They are learning the art and craft of branding and promoting a self.

Another view is that this accomplishment falls short and that we can and must do a good deal more if we wish to prepare our youth as citizens, ready to act in a democratic society that depends on their contribution. More than a few observers today find the level of discourse of the presidential candidates unsatisfying. There is a range, of course, from Trump at one extreme (“Look who I am”) to Sanders (“Here’s what we must do”) at the other. Yet, most of us, given the choice, would prefer all candidates, as a matter of course, to debate ideas rather than merely project images and for citizens to cast their votes based on these ideas.

If so, it is our responsibility to prepare our youth to become citizens who will have the vision and will to transform this preference into a reality. If we want people to think and talk about ideas, and solutions, we need from early on to afford them extended practice in doing so. There is of course a significant segment of the adult population who want their youth to consider only those ideas these adults themselves subscribe to. Yet, in work my colleagues and I have undertaken using modern technology to engage middle- and high-school students in electronic dialogs with peers on controversial social issues, we have found them keen to contemplate such issues at length with multiple partners, culminating in their writing individual “Letters to the Editor” position statements on them. Abortion is a topic they most frequently want to address, among numerous others such as foreign aid and criminal justice. Their initial ideas are often naïve and narrow, but that changes as they confront and respond to others’ ideas and examine evidence that bears on them. Some, for example, propose that instead of testing new drugs on animals, it would be better to use human prisoners since they are guilty and animals are innocent. With deliberation such ideas in time self-correct. Students also gain awareness of issues worth talking about. When we asked young teens in a New York City low-income school what the most important issues were that the new president will have to address, all but a very few mentioned just two, homelessness and stealing.

Although there are signs of change, peer discourse has never found much of a place in the American middle- or high-school curriculum. If students talk at all, it is in response to a teacher’s question, hoping to get the “right” answer. The social studies curriculum would seem the natural place for students to debate issues of current concern to the society they live in, but doing so is largely crowded out by an established curriculum designed to insure students know the history of their country, state, and city and the structure of these respective governments. We know not much of this information sticks. A recent video on Facebook showed American college students clueless when asked who won the civil war (yet all were successful in naming Brad Pitt’s present and former spouse).

Only belatedly, likely at the end of a term with time running out, do curriculum standards propose students be asked to consider the future – how what existed in the past or exists at present might change. New York State curriculum standards for social studies, for example, at the end of its comprehensive guidelines for American history, conclude with a brief section titled, “The US begins a new century.”   The new century, the standards suggest, offers an opportunity for “federal and state governments to reevaluate their roles,” and it is recommended that students contemplate these. The particulars listed under this heading are wide-ranging – “fiscal and monetary policies: 
taxation, regulation, 
deregulation” and “social programs: health, welfare, education.” The topic of reevaluating government’s role is a quite different topic than the descriptive historical topics that precede them in this and similar curriculum guides. “Teaching the future,” rather than only the past, calls for a different kind of intellectual engagement. It demands envisioning and weighing possibilities – what could be, rather than only what is or was.

Little in students’ school experience prepares them to shift gears to engage in this kind of thought, individually or with peers. If we believe it important that 21st century citizens be able and disposed to think in such ways, we must provide the opportunities that will prepare them, whether or not such thinking fits today’s culture.

—

Deanna Kuhn is professor of psychology and education at Teachers College Columbia University. She holds a Ph.D. from University of California, Berkeley, in developmental psychology. She has been editor of the journal Cognitive Development, editor of the journal Human Development, and co-editor of the last two editions of the Cognition, Perception and Language volume of the Handbook of Child Psychology. She has published widely in psychology and education, in journals ranging from Psychological Review to Harvard Educational Review. She is an author of 4 major books — The development of scientific thinking skills, The skills of argument, Education for thinking, and, most recently, Argue with me: Argument as a path to developing students’ thinking and writing (Routledge, 2016). Her research is devoted to identifying and determining how best to nurture the intellectual skills that will prepare young people for lifelong learning, work, and citizenship.

Personal website: http://www.educationforthinking.org/

The month of November is often the only time students learn about Native Americans, and usually in the past tense or as helpless “wards of the state.” To counter this, we offer this collection of recent Native movements and activists who have continued to struggle for sovereignty, dignity, and justice for their communities. The financial and colonial drive that usurps Native peoples ways of life is not just relegated to the past; it continues today. Here are just a few stories of struggle and achievement since the late 1960s.

For Native American Heritage Month (and beyond), view lessons and resources at the Zinn Education Project.

Read more: http://zinnedproject.org/native-american-activism-1960s-to-today/

Wie een thuis zoekt, een vaderland, geborgenheid, moet zich uitleveren aan het geloof. Maar wie vasthoudt aan de geest, keert niet terug. Telkens weer zijn andere ogen nodig om op een andere manier zichtbaar te maken wat allang gezien, maar niet bewaard kon blijven. ~ Helmuth Plessner

De afgelopen decennia laten een groeiende belangstelling zien voor het werk van de Duitse bioloog, filosoof en socioloog Helmuth Plessner (1892–1985). De organisatoren van het eerste Internationale Plessner Congress, dat in 2000 in Freiburg plaatsvond, durfden zelfs te spreken van een Plessner Renaissance. Misschien is dat enigszins ongelukkig uitgedrukt, omdat eigenlijk alleen van een wedergeboorte gesproken kan worden in Duitsland en Nederland, de twee landen waarin hij werkzaam is geweest. Buiten deze beide landen is het werk van Plessner tijdens diens leven vrijwel onopgemerkt gebleven, zodat daar eerder gesproken moet worden van een late geboorte van een Plessner-receptie. En zelfs in Duitsland en Nederland, waar Plessner een zekere bekendheid verwierf als een van de grondleggers en belangrijkste vertegenwoordigers van de twintigste-eeuwse wijsgerige antropologie en ook als een scherpzinnig interpreet van de ideeënhistorische wortels van het nationaalsocialisme, heeft zijn werk altijd in de schaduw gestaan van zijn tijdgenoot Martin Heidegger (1889-1976).

Voor het aanvankelijk uitblijven van een omvangrijke werkingsgeschiedenis van Plessners gedachtegoed zijn meerdere redenen te noemen. In de eerste plaats is er nog maar weinig vertaald van zijn omvangrijke oeuvre, waarvan een substantieel deel tussen 1980 en 1985 door Suhrkamp is uitgebracht onder de titel Gesammelte Schriften in 10 Bänden.[i] Bovendien zijn, met uitzondering van de Nederlandse, de meeste van deze vertalingen (in het Italiaans, Nederlands, Engels, Spaans, Frans, Pools en Russisch) van recente datum, en dan gaat het voornamelijk om artikelen en andere kleine geschriften.[ii] Zijn omvangrijke filosofische hoofdwerk, Die Stufen des Organischen und der Mensch (1928), is tot op heden onvertaald gebleven (hoewel er al enige tijd een Engelse vertaling in de maak is).

Dat zijn omvangrijke oeuvre tot dusver te weinig aandacht heeft gekregen, komt ook doordat Plessner na de machtsovername door Hitler als Halbjude zijn universitaire lesbevoegdheid in Duitsland verloor en van 1933 tot 1952 – met uitzondering van de jaren tussen 1943 en 1945, waarin hij als onderduiker op verschillende adressen in Utrecht en Amsterdam verbleef – werkzaam was in Groningen, eerst als buitengewoon hoogleraar sociologie en later als hoogleraar filosofie. Deze bijzondere omstandigheden hebben ertoe bijgedragen dat hij aanvankelijk nauwelijks school heeft gemaakt. En voor zover Plessner zelf deel uitmaakte van een filosofische ‘school’ – die van de wijsgerige antropologie[iii] – werd de praktische samenwerking met de twee belangrijkste mederepresentanten, Max Scheler (1874-1928) en Arnold Gehlen (1904-1976), verhinderd door respectievelijk een verstoorde persoonlijke verhouding en een tegengestelde politieke ideologie.
Met dat laatste hangt wellicht de derde reden samen voor de vertraagde receptie van Plessners werk. Zijn bereidheid om zijn eigen denken altijd weer kritisch te blijven bezien, viel op een weinig vruchtbare bodem in een eeuw die bijzonder vatbaar was voor totalitaire verleiding. Waar tijdgenoten als Heidegger en Gehlen de totalitaire ideologie van het nationaalsocialisme omarmden, belichaamt Plessners werk een radicale scepsis ten aanzien van iedere totalitaire ideologie.

Een dergelijke scepsis heeft ook aan het begin van de eenentwintigste eeuw nog niets aan betekenis verloren. In dat licht bezien komt de historische biografie van Carola Dietze als geroepen. Plessners persoonlijkheid, biografie en werk zijn namelijk nauw met elkaar verbonden. Het duidelijkst komt dat tot uitdrukking in zijn politiek gemotiveerde geschriften. Zijn pleidooi voor een open pluralistische samenleving in Grenzen der Gemeinschaft: Eine Kritik des sozialen Radikalismus (1924) vormt een reactie op de overspannen utopische gemeenschapsidealen die in de Weimar-republiek zowel door rechts – de national-völkische beweging – als links – de communisten – werden uitgedragen. En in het in Groningen geschreven en in Zürich gepubliceerde Das Schicksal deutschen Geistes im Ausgang seiner bürgerlichen Epoche (1935, in 1959 in een uitgebreidere editie heruitgegeven onder de titel Die Verspätete Nation: Über die politische Verführbarkeit bürgerlichen Geistes) analyseert hij de religieuze, sociale en filosofische wortels van het nationaalsocialisme, de beweging die hem veroordeelde tot het bestaan van politiek vluchteling.

Toch lijkt Plessners buitenstaanderspositie niet alleen ingegeven te zijn door politieke omstandigheden. Ook in Die Stufen des Organischen und der Mensch uit 1928 treedt het motief van de buitenstaander al op de voorgrond. ‘Excentrische positionaliteit’, het kernbegrip van zijn wijsgerige antropologie, en de daarmee verbonden antropologische grondwetten waarin de ‘natuurlijke kunstmatigheid’, ‘bemiddelde onmiddellijkheid’ en ‘utopische positie’ van de menselijke levensvorm tot uitdrukking komen, laten zich ook lezen als een pregnante uitdrukking van de vervreemding en ontworteling die zo kenmerkend is voor de moderne samenleving zoals die in het twintigste-eeuwse Europa gestalte kreeg. Waar veel van zijn tijdgenoten verlangden naar een nieuwe geborgenheid, daar staat bij Plessner zowel de persoonlijkheid als het werk in het teken van een radicale acceptatie van de ‘constitutieve thuisloosheid’ van de menselijke levensvorm.[iv]

In dat perspectief bezien is het een gelukkige keuze van Carola Dietze geweest om de invloed die Plessners emigratie en remigratie hebben gehad op zijn denken, tot rode draad in haar biografie te maken. Dat onderscheidt Dietze’s biografie – een met de Hedwig-Hintze-Preis van het Deutschen Historikerverband bekroonde bewerking van haar Göttingse dissertatie uit 2005 – van de beide andere recent verschenen biografieën over Plessner: Kersten Schüßlers in 2000 verschenen intellectuele biografie[v] en Christoph Dejungs literaire biografie uit 2003 die gekleurd is door de persoonlijke omgang met zijn leermeester.[vi] Waar Schüßler zich grotendeels beperkt tot Plessners intellectuele ontwikkeling tot 1933, bestrijkt Dietze ook de biografisch en historisch cruciale periode daarna. Dietze’s biografie onderscheidt zich verder van deze eerdere biografieën door uitvoerig wetenschappelijk verantwoord bronnenonderzoek. Door ruimhartig te citeren uit de o.a. uit de Keulse, Groningse en Göttingse universiteitsarchieven opgedoken briefwisselingen en rapporten biedt Dietze’s historische biografie niet alleen een fascinerend blik in de moeizame carrière van Plessner, maar ook in de geschiedenis van de genoemde universiteiten voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog en – meer in het algemeen – van de academische cultuur in Duitsland en Nederland in die jaren.
Voor wie niet bekend is met Plessners filosofie, is het nadeel van Dietze’s historische benadering dat de filosofie enigszins fragmentarisch wordt behandeld. Om deze lezer tegemoet te komen, zal ik in het navolgende beknopt een systematisch overzicht geven van Plessners filosofie. Maar voor ik dat doe, zal ik zijn leven kort situeren in het landschap van de twintigste-eeuwse filosofie.

Helmuth Plessner: leven en werk in vogelvlucht
Helmuth Plessner werd in 1892 als zoon van welgestelde ouders geboren in Wiesbaden (Duitsland). Zijn vader was arts in een van de vele kuuroorden die deze stad rijk is. Hoewel vrucht van een joods geslacht, was hij, zoals veel joden in het toenmalige Duitsland, volledig geassimileerd in de Duitse samenleving en bekeerd tot het protestantisme. Helmuths moeder was eveneens, en van huis uit, protestant. Helmuth studeerde medicijnen in Freiburg en vervolgens zoölogie en filosofie in Heidelberg. Daar kwam hij in aanraking met vooraanstaande Duitse wetenschappers als Windelband, Weber en Troeltsch. In 1914 ging hij naar Göttingen om zich bij Husserl te verdiepen in de fenomenologie en raakte hij gefascineerd door de filosofie van Kant en Dilthey.[vii] Na in 1918 in Erlangen te zijn gepromoveerd, schreef hij bij Max Scheler in Keulen zijn Habilitationsschrift, dat hem het recht opleverde om aan de universiteit te doceren. In 1926 werd hij aan de filosofische faculteit van de Keulse universiteit buitengewoon hoogleraar. Intussen had hij in 1923 zijn boek Die Einheit der Sinne gepubliceerd en werkte hij, deels geïnspireerd door Max Scheler, aan zijn eerste grote ontwerp van een natuurfilosofie en wijsgerige antropologie. Zijn ruim driehonderdvijftig pagina’s dikke Die Stufen des Organischen und der Mensch verscheen vijf jaar later, een jaar na Heideggers baanbrekende en invloedrijke boek Sein und Zeit (1927). Ook Scheler publiceerde in 1928 met Die Stellung des Menschen im Kosmos een schets van de wijsgerige antropologie.[viii]

Dat Plessners wijsgerige antropologie maar weinig belangstelling genoot van vakgenoten, hing niet alleen samen met het feit dat de werken van Heidegger en Scheler alle aandacht naar zich toetrokken, maar ook met de ongelukkige omstandigheid dat Plessner in april 1933, juist op het moment dat hij als enige kandidaat was voorgedragen om Scheler als hoogleraar in Keulen op te volgen, werd getroffen door het doceerverbod voor joden en halfjoden dat door de nieuwe machtshebbers was uitgevaardigd. Op uitnodiging van zijn vriend F.J.J. Buitendijk emigreerde hij naar Nederland, waar hij tot zijn benoeming in Göttingen in 1952 zou blijven wonen en werken. In zijn Nederlandse periode publiceerde hij behalve het eerdergenoemde Das Schicksal deutschen Geistes im Ausgang seiner bürgerlichen Epoche (1935) ook het boek Lachen und Weinen: Eine Untersuchung der Grenzen menschlichen Verhaltens (1941), waarin hij één aspect van zijn filosofische antropologie – lachen en huilen als grenservaringen van menselijke expressie – op een toegankelijke wijze uitwerkte. Daarnaast publiceerde hij talloze artikelen over uiteenlopende filosofische en sociologische onderwerpen.[ix]

Na de oorlog besloot Plessner naar Duitsland terug te keren. Zoals Carola Dietze tot in detail beschrijft, gebeurde dat niet zonder gemengde gevoelens en ondervond Plessner daarbij ook de tegenwerking van vroegere collega’s die met het nationaalsocialisme hadden gecollaboreerd of zich op z’n best stil hadden gehouden in het Derde Rijk. Na de oorlog konden de meesten van hen hun carrière aan de Duitse universiteiten zonder al te veel problemen voortzetten en velen zaten niet te wachten op terugkerende politieke vluchtelingen, zeker niet wanneer zij van joods bloed waren.[x]
Uiteindelijk werd Plessner in 1952 aan de universiteit van Göttingen benoemd tot hoogleraar sociologie. Dat hij daartoe een geheel nieuw sociologisch instituut moest oprichten, heeft er ongetwijfeld mede toe bijgedragen dat hij in de tien jaren die hem nog restten tot zijn emeritaat geen grote nieuwe filosofische werken meer heeft geschreven. Daarbij zal ook meegespeeld hebben dat hij in deze periode diverse bestuurlijke posities bekleedde, zoals die van faculteitsdecaan, rector magnificus van de Göttingse universiteit en voorzitter van de Duitse Vereniging voor Sociologie. Ook leverde hij op uitnodiging van Adorno en Horkheimer een bijdrage aan het onderzoek op het Institut für Sozialforschung (de zogenaamde Frankfurter Schule). Na zijn emeritaat in 1962 was Plessner een jaar lang gasthoogleraar aan de New York School for Social Research, en bekleedde hij van 1965 tot 1972 zijn laatste academische positie als hoogleraar filosofie in Zürich. De laatste jaren van zijn leven woonde hij weer in Göttingen, waar hij in 1985 op tweeënnegentigjarige leeftijd overleed.[xi]

Wanneer je het leven van Plessner zo in vogelvlucht overziet, valt op dat hij door de politieke omstandigheden als emigrant en remigrant telkens weer gedwongen was zijn leven opnieuw te beginnen. Meerdere keren moest hij de levensjaren die hem ontstolen waren, proberen ‘in te halen’. In die zin leidde hij een Nachgeholtes Leben, zoals de Duitse titel van Dietze’s biografie het treffend formuleert. Dat er ook grenzen zijn aan een dergelijk ‘ingehaald leven’, blijkt uit het feit dat Plessner nooit is toegekomen aan de antropologische uitwerking van de Die Stufen des Organischen und der Mensch, een voornemen waaraan hij in zijn brieven regelmatig refereert.

Excentrische positionaliteit
De natuurfilosofie die Plessner heeft ontwikkeld in Die Stufen des Organischen und der Mensch, vormt de kern van zijn gehele oeuvre met inbegrip van de politieke geschriften. In het afsluitende zevende hoofdstuk van dit hoofdwerk, dat gewijd is aan de mens, staat de voor de menselijke levensvorm kenmerkende ‘excentrische positionaliteit’ centraal. Voor een goed begrip van deze notie dienen we deze te plaatsen in het kader van het thema van de menselijke eindigheid, dat als geen ander de moderne filosofie bepaalt. Natuurlijk is het besef van de eindigheid van de mens niet exclusief voor de moderne tijd; ook in het middeleeuwse denken speelde het al een belangrijke rol. De filosoof Odo Marquard – een van de bezorgers van Plessners Gesammelte Schriften en sterk door hem beïnvloed – heeft echter laten zien dat het begrip eindigheid in de moderne filosofie een wezenlijk andere betekenis heeft gekregen. Oorspronkelijk werd het eindige – in tegenstelling tot een transcendente God die eigen oorzaak is (causa sui) – begrepen als datgene wat geschapen is en dus niet uit zichzelf voortkomt, maar in de moderne geseculariseerde cultuur wordt het eindige immanent bepaald als datgene wat begrensd is in ruimte en tijd.[xii]

In hun reflectie op het menselijk bestaan vertrekken Plessner en Heidegger beiden vanuit deze notie van eindigheid. Maar waar Heidegger in Sein und Zeit eindigheid in tijd als uitgangspunt neemt, waardoor deze eindigheid primair wordt begrepen als sterfelijkheid en het menselijk zijn (Dasein) als een zijn-ten-dode (Sein-zum-Tode), dat wil zeggen als besefte sterfelijkheid, daar gaat Plessner in Die Stufen des Organischen und der Mensch uit van eindigheid in de ruimte, waardoor in zijn geval eindigheid primair wordt opgevat als positionaliteit en de menselijke existentie als excentrisch, dat wil zeggen als besefte positionaliteit.

Dit verschil is cruciaal. Doordat Heidegger in zijn analyse de ervaring van tijdelijkheid als uitgangspunt neemt, abstraheert hij grotendeels van de (inherent ruimtelijke) lichamelijkheid van de mens. Als gevolg hiervan zet hij zich sterk af tegen een dingmatige bepaling van de mens en geeft daarmee eerder blijk van affiniteit met de idealistische dan met de materialistische traditie.[xiii] Dit in tegenstelling tot Plessner die juist de ruimtelijke dimensie benadrukt en een centrale rol toekent aan (de verhouding tot) het fysieke lichaam. In samenhang hiermee speelt in Plessners antropologie de biologische dimensie een cruciale rol. Een groot deel van zijn transcendentaal-fenomenologische analyse is gericht op het afbakenen van de mens van andere – levende en levenloze – lichamen. Daarbij richt hij zich primair op het ‘materiële apriori’, dat wil zeggen de lichamelijke mogelijkheidsvoorwaarden van de verschillende stadia van het leven.

Uitgangspunt van Plessners analyse is dat het levende lichaam zich van het levenloze onderscheidt, doordat het levende lichaam in tegenstelling tot het levenloze niet alleen contouren bezit, maar ook gekenmerkt wordt door een grens en dus door grensverkeer. Dit inzicht spoort met recent biologisch onderzoek waaruit blijkt dat bolvormige membranen die zijn ontstaan door zelforganisatie van vetmoleculen, een semi-permeabele grens creëren tussen binnen en buiten en daarmee een cruciale rol spelen in het ontstaan van leven.[xiv] Wat een levend lichaam volgens Plessner nu bij uitstek kenmerkt, is een specifieke relatie tot deze grens. Deze verhouding tot de grens die het lichaam van de buitenwereld scheidt, noemt Plessner positionaliteit. De positionaliteit van levende wezens wordt gekenmerkt door bi-aspectiviteit (Doppelaspektivität): levende wezens zijn gericht op beide zijden van de hen constituerende grens, zowel naar binnen als naar buiten.[xv] Met deze opvatting van bi-aspectiviteit keert Plessner zich expliciet tegen het cartesiaanse dualisme van geest en lichaam, waarbij beide polen ontologisch worden ‘gefundamentaliseerd’ tot respectievelijk res cogitans en res extensa. Voor Plessner zijn lichaam en geest geen afzonderlijke ontologische domeinen, maar vormen zij twee ervaringsdimensies van het ene (als psychofysische eenheid begrepen) menselijke organisme.

Het verschil tussen plant, dier en mens is vervolgens afhankelijk van de manier waarop de positionaliteit is georganiseerd. Bij de open organisatievorm van de plant is het organisme nog niet in een relatie tot zijn positionaliteit geplaatst. Binnen en buiten hebben hier geen centrum. De plant wordt dus gekenmerkt door een grens waar aan weerskanten niemand of niets is, subject noch object.[xvi] Een relatie tot de eigen positionaliteit treedt pas op bij de gesloten ofwel centrische organisatievorm van het dier. Bij het dier wordt het grensverkeer bemiddeld door een centrum dat fysiek te lokaliseren is in het zenuwstelsel, en dat zich in de psychische ervaring voordoet als een zich bewust zijn van de omgeving. Het dier onderscheidt zich dus van de plant doordat het niet alleen een lichaam heeft, maar ook in zijn lichaam is. De mens onderscheidt zich op zijn beurt weer van het dier doordat hij ook nog een specifieke relatie met dit centrum onderhoudt. Bij de mens is daarom sprake van een tweede bemiddeling: hij heeft weet van het centrum van ervaring en is als zodanig excentrisch. Hij leeft en beleeft niet alleen, maar beleeft bovendien zijn beleven. Voor excentrische wezens zoals de mens geldt dat zij niet zijn waar ze iets beleven en dat ze niet iets beleven waar ze zijn. In dit benadrukken van het gedecentreerde karakter van de menselijke subjectiviteit loopt Plessner vooruit op het (post)structuralistische subjectbegrip, zoals we dat bijvoorbeeld kennen van Lacan.[xvii]

We kunnen de uit de excentrische positionaliteit voortkomende gebrokenheid van de menselijke levensvorm in termen van het lichaam als volgt uitdrukken: de mens is een lichaam (zoals ook een plant dat is), hij is in het lichaam (als innerlijk beleven, zoals ook een dier dat kent) en hij is tegelijkertijd ook altijd buiten zijn lichaam, als het gezichtspunt van waaruit hij beide is.[xviii] Vanwege deze drievoudige gebrokenheid leeft de mens in drie werelden: een buitenwereld (Aussenwelt), een binnenwereld (Innenwelt) en een gedeelde wereld van geest of cultuur (Mitwelt). Vanwege de bi-aspectiviteit die levende wezens eigen is, ervaart de mens elk van die drie werelden niet alleen vanuit een buitenperspectief, maar ook vanuit een binnenperspectief. Zo is ons lichaam (als deel van de buitenwereld) niet alleen een fysiek lichaam (Körper), dat wil zeggen een ding onder dingen dat een specifieke plaats inneemt in een objectief ruimte-tijdcontinuüm, maar ook een doorleefd lichaam (Leib) dat als centrum van ons waarnemen en handelen functioneert. De binnenwereld op haar beurt is niet alleen ziel (Seele), de bron van onze psychische ervaringen, maar ook beleving (Erlebnis), speelbal van psychische processen. En voor de wereld van de cultuur geldt dat we niet alleen een ik (Ich) vormen – dat een bijdrage levert aan de schepping van deze wereld – maar ook een wij (Wir) in zoverre we door die wereld worden gedragen en gevormd.

Drie antropologische wetten
In Plessners wijsgerige antropologie zijn cultuur en technologie onlosmakelijk verbonden met excentrische positionaliteit: ‘Als excentrisch wezen is de mens niet in balans, plaatsloos, tijdloos in het niets staand, constitutief thuisloos [konstitutiv heimatlos] en moet hij “iets worden” en zich een evenwicht scheppen.’[xix] De mens kenmerkt zich dus door natuurlijke kunstmatigheid, aldus de eerste van de drie antropologische wetten die Plessner in het laatste hoofdstuk van Die Stufen afleidt uit de notie van excentrische positionaliteit:
De mens wil ontsnappen aan de ondraaglijke excentriciteit van zijn wezen, hij wil de halfheid van zijn eigen levensvorm compenseren. […] Excentriciteit en behoefte aan compensatie zijn twee zijden van dezelfde medaille. Behoeftigheid mag daarbij niet psychologisch of subjectief worden opgevat; ze ligt immers logischerwijs ten grondslag aan iedere psychologische behoefte, drift, tendens of wil. In die fundamentele behoeftigheid of naaktheid ligt de beweeggrond voor het specifiek menselijke, dat wil zeggen het gericht zijn op het nog niet werkelijke (Irrealis) en het toepassen van kunstmatige middelen, de uiteindelijke reden voor het werktuig en datgene wat het dient: de cultuur.[xx]

Met andere woorden: de mens is door zijn constitutieve thuisloosheid nooit af, maar moet zich altijd nog verwerkelijken en daartoe is hij aangewezen op techniek en cultuur. Deze kunstmatige middelen zijn niet alleen – en niet in de eerste plaats – instrumenten om te overleven, maar een ontische noodzakelijkheid (ontische Notwendigkeit).
Ook Plessners tweede antropologische wet – de Wet van de bemiddelde onmiddellijkheid (ook wel aangeduid als indirecte directheid) – is afgeleid uit de excentrische positionaliteit van de menselijke levensvorm. De relatie tussen organisme en positieveld wordt door het organisme bemiddeld. Maar waar het dier zijn omgeving frontaal en direct beleeft, daar is de mens zich van deze bemiddeling bewust en dient hij haar te voltrekken. In die zin is de mens ertoe veroordeeld acteur te zijn, hij kan slechts zichzelf zijn door in zijn omgang met de wereld en zijn medemensen uiteenlopende rollen te spelen. De mens kan zich niet werkelijk bloot geven aan zijn medemensen en zichzelf, omdat achter zijn maskers de radicale bodemloosheid van zijn bestaan schuilgaat.

Dat de mens om zichzelf te kunnen zijn technische en culturele middelen schept, betekent niet dat hij deze volledig zou beheersen. Hoewel de mens schepper is van techniek en cultuur, hebben de technische en culturele middelen op hun beurt een eigen ‘agenda’. Ook dat is eigen aan de menselijke eindigheid:
Even wezenlijk voor de technische hulpmiddelen […] is hun eigen gewicht, hun objectiviteit, die aan hen verschijnt als datgene wat slechts gevonden en ontdekt, en niet gemaakt kan worden. Alles wat de sfeer van de cultuur betreft, vertoont gebondenheid aan zijn menselijke schepper, maar is tegelijkertijd (en in dezelfde mate) van hem onafhankelijk.[xxi]

Technologische en culturele handelingen brengen allerlei vormen van onbedoelde neveneffecten met zich mee. Deze stellen strikte grenzen aan voorspelbaarheid en controleerbaarheid van de natuur en de sociale wereld, en daarmee ook aan het menselijk vermogen het eigen lot te bepalen.
Niet alleen de wetenschappelijke en technologische hoop om natuur en samenleving te beheersen, maar ook de religieuze en seculiere hoop om in genade het ultieme heil te ontvangen dan wel in de toekomst zelf te realiseren, is een illusie. Deze opvatting komt tot uitdrukking in Plessners derde antropologische wet, die van de utopische positie van de mens. Het is volgens Plessner eigen aan de mens te dromen van datgene wat hij op grond van zijn excentrische positionaliteit per definitie moet ontberen: ‘Geborgenheid, verzoening met het noodlot, begrip van de werkelijkheid, een thuis.’[xxii] Juist omdat de mens principieel thuisloos is, zal hij altijd religieuze en politieke dromen blijven koesteren over een thuis, maar deze dromen zijn ook veroordeeld om voor altijd illusies te blijven. In werkelijkheid verkeren pogingen om een paradijs te vinden of te creëren vaak in het tegendeel. Dat zou ons evenwel niet hoeven te verbazen, aangezien onmenselijkheid onlosmakelijk verbonden is met de menselijke excentriciteit. Of om Plessners eigen woorden in zijn essay Unmenschlichkeit te gebruiken: ‘Onmenselijkheid is aan geen enkel tijdvak gebonden en geen historische grootheid, maar een met de mens gegeven mogelijkheid om zichzelf en zijn gelijken te negeren.’[xxiii]

Besluit
In de historische biografie van Carola Dietze komt Plessners oeuvre naar voren als een fascinerend tijdsdocument, waarin het filosofische thema van de constitutieve thuisloosheid van de mens versmolten is met Plessners levenservaringen als politiek vluchteling.[xxiv] Plessners werk is echter meer dan een tijdsdocument, want het bezit nog onverminderd filosofische en politieke relevantie. De hernieuwde belangstelling voor Plessners werk in Duitsland en Nederland en de ontluikende receptie daarbuiten getuigen van de blijvende actualiteit van dit oeuvre. In het bijzonder zijn wijsgerig-antropologische bezinning op de excentrische positionaliteit blijkt onverminderd vruchtbaar.

Om te beginnen is Plessners nadruk op de lichamelijke dimensie van de menselijke levensvorm een voorbode van de huidige – fenomenologische, hermeneutische en feministische – kritiek op de rationalistisch-instrumentele benadering van het menselijk bestaan, van cultuur en technologie en van de als alternatief ontwikkelde, fenomenologisch geïnspireerde theorieën over belichaamde cognitie (embodied cognition). Waar de vertegenwoordigers van belichaamde cognitietheorieën als Francisco Varela en Evan Thompson[xxv] daarbij, in aansluiting bij de fenomenologie van Merleau-Ponty, de nadruk leggen op de belichaamde intentionaliteit, daar ontsluit Plessners notie van de bi-aspectiviteit de mogelijkheid zich ook rekenschap te geven van het menselijk vermogen om het eigen lichaam te objectiveren en tot voorwerp van wetenschappelijk onderzoek te maken.[xxvi]

Daarmee opent Plessner een vruchtbare positie binnen de naturalisering van het wereldbeeld die de actuele levenswetenschappen kenmerkt. Plessner aanvaardt volmondig de naturalisering van het wereldbeeld, anders dan zijn tegenpool Max Scheler die, in zijn verzet tegen de naturalisering van het wereldbeeld, in zijn antropologie tegenover de Natuur een Geist poneert en daarmee terugvalt op het ‘gretig transcendentisme’ van de traditionele metafysica.[xxvii] Maar tegelijkertijd kritiseert Plessner het ‘gretig reductionisme’ van de (neo)darwinisten, waarin de mens uiteindelijk niet veel meer is dan een geestloze machine of zombie, of op z’n best een ‘vochtige robot’ in de woorden van de Amerikaanse filosoof Dennett.[xxviii] De mens als centrisch-excentrisch dubbelwezen is zoals Plessner hem beschrijft immers niet het autonome morele subject waarvoor Descartes, Kant en Scheler hem hielden, en ook niet louter de speelbal van zijn natuurlijke aandriften, maar een wezen dat vanuit zijn excentrische positie op die aandriften kan reflecteren, zich ertoe kan verhouden en ze binnen bepaalde grenzen kan sturen, zonder overigens de illusie te koesteren dat hij ze volledig kan beheersen.[xxix]

In het inzicht in de fundamentele centrisch-excentrische gebrokenheid, en in de radicale scepsis die daaruit voortvloeit ten aanzien iedere totalitaire poging om een utopische heilstaat te realiseren, ligt ook de onverminderde politieke actualiteit van Plessners gedachtegoed. Plessners filosofie is een oproep om steeds ‘aan deze zijde van de utopie’ te blijven, om de titel van een bundeling van zijn cultuursociologische opstellen te citeren.[xxx] Dat zou ook een verklaring kunnen vormen voor de huidige groeiende belangstelling voor zijn wijsgerige antropologie juist in voorheen communistische landen als Rusland, Wit-Rusland, Polen, Kroatië en meer recent ook China.[xxxi] Maar ook in de context van de opkomst van het groeiende populisme en het debat over de toekomst van de Europese Unie hebben Plessners analyses nog niets aan betekenis verloren.

De met de excentrische positionaliteit verbonden notie van de natuurlijke kunstmatigheid is in de afgelopen decennia ook bijzonder vruchtbaar gebleken voor disciplines als de techniekfilosofie. Deze notie van natuurlijke kunstmatigheid maakt duidelijk dat werktuigen, machines en automaten geen vreemde machten zijn, maar veeleer begrepen moeten worden als supplementen die eigen zijn aan de menselijke levensvorm. In die zin zijn wij altijd al cyborgs geweest en is het nostalgisch terugverlangen naar een paradijselijke natuurtoestand al even illusoir als de hoop op een paradijselijke toekomst. Als wezens die ‘kunstmatig van nature’ zijn is het onmogelijk voor ons om niet technisch te zijn, maar de tweede en de derde antropologische grondwet nopen ons ertoe de ogen niet te sluiten voor het feit dat de stormachtige ontwikkelingen in de bio- en neurotechnologieën ook fundamentele risico’s en onzekerheden met zich meebrengen.[xxxii] Daarom zijn de volgende zinnen woorden uit Plessners rede ‘Die Aufgabe der philosophischen Anthropologie’ nu niet minder relevant dan toen hij ze in 1936 neerschreef. In de vertaling van Marten de Vries:
Kant wilde het weten inperken om plaats te maken voor het geloof. […] Ook nu gaat het weer om de noodzaak theoretische aanmatiging af te wijzen. Maar deze [noodzaak] richt zich niet op het metafysische, maar op de mens die zichzelf met zijn enorm toegenomen mogelijkheden door de vooruitgang van wetenschap en techniek aan grote gevaren blootstelt. Daarom is het noodzakelijk paal en perk te stellen aan de alsmaar nietsontziender wordende aanmatiging van politici, economen en artsen ten aanzien van sterilisatie, eugenetica, rassenpolitiek, mensenteelt, kortom het vermogen van de mens om zijn eigen lot te bepalen. […] Hier manifesteert zich het echte filosofische doel van de wijsgerige antropologie: de drang om het menselijk kunnen als gevolg van grenzeloze ontsluiting van het kennen in te perken ter wille van zijn (menselijke) ondoorgrondelijkheid en onzekerheid tegenover het brongebied van zijn toekomst, en weer plaats te maken voor geloof in de mens.

—

Oorspronkelijke uitgave: Carola Dietze – Nachgeholtes Leben: Helmuth Plessner 1892-1985. Eine Biographie. (Wallstein Verlag 2006).

Carola Dietze, Helmuth Plessner, leven en werk. Met een inleiding van Jos de Mul.
Uitgeverij Lemniscaat, ISBN 9789047704362, Pb 632 pagina’s, Prijs € 39,95 –

http://www.lemniscaat.nl/HelmuthPlessner

website Carola Dietze: http://www.ghi-dc.org/
website Jos de Mul: http://www.demul.nl/nl/

Bibliografie
Voor wie zich verder wil verdiepen in de teksten van Plessner en de internationale secundaire literatuur over zijn werk vanaf 1990, biedt de website van de Helmuth Plessner Gesellschaft een goed startpunt: www.helmuth-plessner.de
Ik volsta hier met het vermelden van de teksten van Plessner die in het Nederlands zijn vertaald, alsmede enkele Nederlandstalige publicaties over zijn werk.

Naar het Nederlands vertaalde en door Plessner in het Nederlands geschreven teksten
Over het Object en de Beteekenis der Sociologie. Openbare Les gegeven bij den aanvang sijner Colleges (18.10.1938) en de opening van het Sociologisch Instituut te Groningen, afgedrukt in: Publicaties van het Sociologisch Instituut te Groningen, Groningen 1938.
De huidige Verhouding tusschen Oorlog en Vrede. Rede uitgesproken (28-10-1939) bij de Aanvaarding van het Ambt van Bijzonder Hoogleraar vanwege de Stichting Sociologisch Instituut te Groningen aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Publicaties van het Sociologisch Instituut te Groningen, Groningen 1939.
Is er vooruitgang in de wijsbegeerte? Rede uitgesproken bij de Aanvaarding van het Ambt van Hoogleeraar aan de Universiteit te Groningen op Zaterdag 15 Juni 1946. Groningen/Batavia: Wolters 1946.
‘Het Spel der phantasie en het kader der kennis’, in: Scripta Academica Groningana I, Groningen/Batavia, 1947, p. 109–124.
Debat over Duitsland. Amsterdam, 1947.
‘Levensphilosophie en phaenomenologie’, in: Philosophia: Beknopt handboek tot de geschiedenis van het wijsgeerig denken 2 (1949), p. 314–336 [Gesammelte Schriften IX, 192–223].
‘Het probleem der generaties’, in: Sociologisch Jaarboek, Leiden, 1949, p. 3–23.
‘Sociologie en anthropologie’, in: Mens en Maatschappij 25 (1950), p. 276–289.
‘Nederland en de wijsbegeerte’. Afscheidscollege aan de Rijksuniversiteit te Groningen 1951, in: De Gids 115 (1952), p. 45–56.
‘De zaak Schlüter’, in: De Nieuwe Stern 10 (1955), p. 463–465.
Lachen en Wenen: Een onderzoek naar de grenzen van het menselijk gedrag, vert. door J. M. G. van Helmond, Utrecht/Antwerpen 1965.
Hoe de mens bestaan kan: Inleiding in de wijsgerige antropologie (Conditio humana), vert. door Hein Ruijgers, Alphen aan den Rijn, 1978.
Filosofische wegwijzer: correspondentie van F.J.J. Buytendijk met Helmuth Plessner. Bezorgd door Henk Struyker Boudier. Zeist, 1993.

Enkele Nederlandstalige publicaties over Plessner
Corbey, Raymond. De mens een dier? Scheler, Plessner en de crisis van het traditionele mensbeeld. Proefschrift Katholieke Universiteit Nijmegen, 1988.
Corbey, Raymond. ‘De mens blijft verborgen. Helmuth Plessner laveerde tussen Kant en Darwin’. De academische boekengids no.79 (2010): p. 9-11.
Kockelkoren, Petran. De natuur van de goede verstaander. Proefschrift. Technische Universiteit Enschede, 1992.
Nauta, Lolle. ‘Een natie van achterblijvers. Plessners interpretatie van het nationaalsocialisme’. Krisis, jaargang 7, no.4 (2006): p. 6 – 16.
Oosten, Jetske van. Ruimte in dubbelperspectief: Helmuth Plessner, Constant Nieuwenhuys en de betekenis van utopische architectuur. Doctoraalscriptie. Faculteit der Wijsbegeerte, Erasmus Universiteit Rotterdam, 2004.
Redeker, Hans. Helmuth Plessner of de belichaamde filosofie. Delft, 1995.
Weiland, Jan Sperna. ‘Helmuth Plessner.’ Kritisch Denkerslexicon, april (1989).
Verbeek, Peter–Paul. De grens van de mens: Over techniek, ethiek en menselijke natuur. Rotterdam, 2011.

NOTEN
[i] H. Plessner, Gesammelte Schriften in 10 Bänden. Onder redactie van Günther Dux, Odo Marquard en Elisabeth Ströker en met medewerking van Richard W. Schmidt, Angelika Wetterer en Michael-Joachim Zemlin. Frankfurt a. M., 1980-1985 (sinds 2003 ook verkrijgbaar in een pocketeditie). Overigens bevatten deze verzamelde schriften niet alle werken van Plessner. Een selectie van niet in de Gesammelte Schriften opgenomen teksten is nadien uitgegeven door Salvatore Giammusso en Hans-Ulrich Lessing onder de titel H. Plessner, Politik–Anthropologie–Philosophie: Aufsätze und Vorträge, in de reeks Übergänge. München, 2001. Een evenmin in het verzameld werk opgenomen collegetekst, waarin Plessner zijn wijsgerige antropologie in een brede filosofische context presenteert, is door Hans-Ulrich Lessing uitgegeven onder de titel: H. Plessner, Elemente der Metaphysik: Eine Vorlesung aus dem Wintersemester 1931/32. Berlin, 2002.
[ii] Zie voor een overzicht van de vertalingen en secundaire literatuur de website van de Helmuth Plessner Gesellschaft: www.helmuth-plessner.de.
[iii] ‘Wijsgerige antropologie’ moet hier niet begrepen worden als een subdiscipline van de filosofie, maar als de naam van een specifieke denkrichting binnen deze subdiscipline die zich onderscheidt doordat zij bij de wijsgerige bezinning op de mens vertrekt vanuit een algemene theorie van biologisch leven. Voor een uitvoerige geschiedenis van dit paradigma, zie Joachim Fischer, Philosophische Anthropologie: Eine Denkrichtung des 20. Jahrhunderts   Freiburg/München, 2008.
[iv] Helmuth Plessner, Die Stufen des Organischen und der Mensch: Einleitung in die philosophische Anthropologie. Gesammelte Schriften IV, Frankfurt, 385.
[v] Kersten Schüßler, Helmuth Plessner: Eine intellektuelle Biographie. Berlin, 2000.
[vi] Christoph Dejung, Helmuth Plessner: Ein deutscher Philosoph zwischen Kaiserreich und Bonner Republik. Zürich, 2003.
[vii] Zie over de invloed van Kants transcendentaalfilosofie en Husserls fenomenologie op de levensfilosofie van Dilthey en Plessner: Jos de Mul, The Tragedy of Finitude: Dilthey’s Hermeneutics of Life. New Haven, 43, 316v, 369, en Jos de Mul, ‘Understanding nature: Dilthey, Plessner and Biohermeneutics’, in: G. D’Anna, H. Johach, E.S. Nelson (Hrsg.), Dilthey, Anthropologie, und Geschichte. Würzburg: Königshausen & Neumann, 2013, 459-478.
[viii] Zie hiervoor hoofdstuk 2 van deze biografie.
[ix] Zie hiervoor hoofdstuk 3.
[x] Zie hiervoor met name hoofdstuk 4 en de paragrafen 5.2 en 5.3.
[xi] Zie hiervoor verder hoofdstuk 5.
[xii] Odo Marquard, Abschied Vom Prinzipiellen: Philosophische Studien. Stuttgart, 1981, p. 120.
[xiii] Walter Schulz, ‘Über den Philosophiegeschichtlichen Ort Martin Heideggers.’ Philosophische Rundschau (1953-1954): p. 65-93, p. 211-32.
[xiv] Pier Luigi Luisi, The Emergence of Life: From Chemical Origins to Synthetic Biology. Cambridge, 2006.
[xv] Helmuth Plessner, Die Stufen des Organischen und der Mensch, a.w., p. 138 e.v.
[xvi] Idem, p. 282 e.v.
[xvii] Zie Thomas Ebke und Matthias Schloßberger (Hrsg.), Dezentrierungen: Zu Konfrontation von Philosophischer Antrhropologie, Strukturalismus und Poststrukturalismus. Internationales Jahrbuch für Philosophische Anthropologie. Band 3. Herausgegeben von Bruno Accarino, Jos de Mul und Hans-Peter Krüger. Berlin, 2012, p. 364
[xviii] Helmuth Plessner, Die Stufen des Organischen und der Mensch, a.w., p. 365.
[xix] Idem, p. 385.
[xx] Idem, p. 396.
[xxi] Idem, p. 397.
[xxii] Idem, p. 420.
[xxiii] Helmuth Plessner, ‘Unmenschlichkeit’. In: Helmuth Plessner, Mit anderen Augen: Aspekte einer philosophischen Anthropologie, Stuttgart, 1982, p. 205.
[xxiv] Zie hiervoor met name de epiloog.
[xxv] Francisco J. Valera, Evan Thompson, and Eleanor Rosch, The Embodied Mind: Cognitive Science and Human Experience. Cambridge, 1991; Evan Thompson, Mind in Life: Biology, Phenomenology, and the Sciences of Mind. Cambridge, 2007.
[xxvi] Raymond Corbey, ‘De mens blijft verborgen: Helmuth Plessner laveerde tussen Kant en Darwin’. De academische boekengids (2010), nr. 79, p. 9-11. Zie ook: Jos de Mul, Kunstmatig van nature: Onderweg naar Homo sapiens 3.0. Rotterdam, 2014, p. 63-76.
[xxvii] Corbey, Raymond, De mens een dier? Scheler, Plessner en de crisis van het traditionele mensbeeld. Proefschrift Katholieke Universiteit. Nijmegen, 1988.
[xxviii] Florentijn van Rootselaar, ‘Mens en robot verschillen niet zoveel’, interview met Daniel Dennett, Trouw, 14 januari 2014.
[xxix] Jos de Mul, Kunstmatig van nature: Onderweg naar Homo sapiens 3.0, p. 63-76.
[xxx] Helmuth Plessner, Diesseits der Utopie: Ausgewählte Beiträge zur Kultursoziologie. Düsseldorf/ Köln, 1966.
[xxxi] Zie hierover ook p. XXX (p. 536 Duitse editie).
[xxxii] Voor een uitvoeriger bespreking van Plessners naturalisme, zie Jos de Mul, ‘Philosophical Anthropology 2.0: Reading Plessner in the age of converging technologies’, in: Jos de Mul (ed.), Plessner’s Philosophical Anthropology: Perspectives and Prospects. Amsterdam University Press, 2014.