Recht te voet ~ Inhoudsopgave
Recht te voet – Vreemde vogels en vrije geluiden uit juridisch Utrecht. Het boek is een rijk geïllustreerde bundel voor een breed publiek over onze democratische rechtsstaat met cultuurhistorische aspecten van Utrecht. De auteurs belichten aan de hand van plekken en wandelingen in de stad, onderwerpen, personen en ontwikkelingen. Belangrijker is de uitnodiging tot discussie, geformuleerd telkens aan het einde van een hoofdstuk in de vorm van een dilemma.
Het boek is bestemd voor iedereen die geïnteresseerd is in vraagstukken van de rechtsstaat. Studenten in recht, geschiedenis, gedragswetenschappen, bedrijfskunde en economie. Professionals en iedereen die mee wil denken en debatteren over mensenrechten, de rechtsstaat en de rule of law, vanuit de praktijk van alledag.
Stichting Recht te voet (Utrecht) ism Rozenberg Publishers (Amsterdam) ~ 2014 ~ ISBN 978 90 361 0393 0
De redactie van de bundel bestaat uit:
Willem Bekkers, Willem Hendrik Gispen, Corjo Jansen & Willem Noyons
Inhoudsopgave
Van de redactie
Voorwoord – Recht te voet – Alex Brenninkmeijer
Hoofdstuk 1- Wandelen langs een fietsroute – Paul Schnabel
Uitgelicht: Recht maakt krom wat recht is, en daar is niks kroms aan – Antoine Hol
Hoofdstuk 2 – Opmerkelijke processen – Kim van der Kraats
Uitgelicht: Volkerts van Dijk (1913 – 2008) – Willem Bekkers
Hoofdstuk 3 – De Utrechtse school – Willem Bekkers
Uitgelicht: Willem Pompe (1893 – 1968) Willem Bekkers
Recht te voet ~ Van de redactie
Utrecht is een toverstad waar baksteen groeit tot kathedralen
De plaats die later Utrecht is genoemd, kent een lange geschiedenis. Al in de prehistorie woonden en werkten hier mensen. In de huidige stad zijn nog veel sporen te zien van dit lange en ook rijke verleden.
Waar mensen samenleven en samenwerken, ontstaat behoefte aan ordening en beschaving. Ordening en beschaving gaan samen met waarden en regels, geschreven en ongeschreven; gaan ook samen met vertrouwen van de samenleving in de overheid en van de overheid in de burger.
Tegenwoordig wordt de mate van beschaving mede afgeleid van het antwoord op de vraag of een bepaalde samenleving een rechtsstaat is. Een staat waar de overheid mensenrechten respecteert, de rechtspraak onafhankelijk en onpartijdig is, advocaten ongestoord hun werk kunnen doen en gevangenen een fatsoenlijke behandeling krijgen. Een veilige staat met adequate rechtshandhaving door de overheid. Een dergelijke rechtsstaat behoort zich ook sterk te maken voor goed (hoger) onderwijs, armoedebestrijding en werkgelegenheid. Vanuit dit ruim omschreven perspectief van de sociale rechtsstaat heeft de redactie de bundel opgezet en hebben de auteurs hun bijdrage geschreven.
De begrippen democratische sociale rechtsstaat, rule of law [i] en mensenrechten zijn blijvend actueel en ook in de moderne tijd betekenisvol. Al worden deze begrippen te pas en te onpas gebruikt. De redactie, die bestaat uit niet-juristen en juristen, heeft geprobeerd niet in deze valkuil te vallen.
In tien hoofdstukken behandelen de verschillende schrijvers aspecten van ordening van de samenleving in een juridische en (in sommige gevallen) daarmee verwante economische context door de eeuwen heen[ii]. Daarbij is vooral naar de Utrechtse geschiedenis gekeken, maar de onderwerpen zijn net zo goed van toepassing op de rest van Nederland en over de grenzen heen relevant voor iedere rechtsstaat. Het is de opzet van de redactie geweest om tegen de achtergrond van historisch Utrecht een beladen thema lichtvoetig te laten beschrijven. De rode draad van de bundel loopt via de inleiding van de redactie bij ieder hoofdstuk. Aan het einde van elk hoofdstuk wordt aan de lezer een dilemma voorgelegd.
Ook staat in elk hoofdstuk een suggestie om het betreffende onderwerp te laten illustreren door een wandeling die voert langs historische plaatsen in de stad. De schoonheid van de Utrechtse binnenstad nodigt uit om wandelingen te herhalen op een ander tijdstip van de dag of gedurende een ander jaargetijde.
De redactie heeft de auteurs daarbij een zekere vrijheid van inrichting van het eigen stuk gelaten. Soms is de wandeling kort maar krachtig, geconcentreerd rondom een gracht of een plein. Het thema van de bijdrage kon daartoe uitnodigen. Soms is de wandeling van aanzienlijk langere duur, bijna de hele binnenstad van Utrecht omvattend. De redactie heeft deze verschillen niet willen uniformeren. Zij dragen bij aan de levendigheid van de verhalen. De bundel staat dus voor veelheid in eenheid. De redactie hoopt met de bundel een breed publiek te bereiken omdat de verschillende aspecten van de rechtsstaat er belangrijk genoeg voor zijn. In elk geval te belangrijk om uitsluitend aan juristen over te laten. Het boek is niet alleen bestemd voor juristen maar voor iedereen die is geïnteresseerd in vraagstukken van de rechtsstaat, zoals die eerder in dit voorwoord zijn geschetst. Studenten in recht en geschiedenis, in gedragswetenschappen, bedrijfskunde en economie. Professionals en iedereen die mee wil debatteren over mensenrechten, de rechtsstaat en de rule of law. De bijdragen in dit boek laten zich ook heel goed op zichzelf lezen.
De redactie is de schrijvers dankbaar voor hun belangeloze bijdrage en Atelier Willem Noyons voor concept en vormgeving.
Ook dankt de redactie de uitgever voor de plezierige samenwerking.
De redactie
Willem Bekkers
Willem Hendrik Gispen
Corjo Jansen
Willem Noyons
NOTEN
[i] President van de Hoge Raad Geert Corstens stelde op 3 december 2010: “De Engelse uitdrukking “rule of law” kan worden gelijkgesteld met de Nederlandse notie van de rechtsstaat. Beide begrippen zijn niet vastomlijnd en omvatten diverse gedachten die soms iets anders worden geformuleerd. Zo kan men het uitgangspunt dat een ieder, ook de overheid zelf, zich aan de wet moet houden, ook besloten achten in het gelijkheidsbeginsel” (Toespraak ter gelegenheid van 25 jaar Grotius Academie).
Internationaal wordt de rule of law ook wel aldus onderscheiden:
– A system of self-government in which all persons, including the government, are accountable under the law;
– A system based on fair, publicize, broadly understood and stable laws;
– A robust and accessible process in which rights and responsibilities based in law are enforced impartially;
– Diverse, competent, independent and ethical lawyers and judges.
“Bij democratie gaat het om verscheidenheid, bij rechtsstaat om eenheid, en het is de taak van politici om die verscheidenheid en die eenheid te combineren en het evenwicht daartussen te bewaken” (Herman Tjeenk Willink in Adv. Blad 2014 nr. 3 en p. 26).
[ii] Sinds 1934 was Nederland verdeeld in negentien arrondissementen met elk een eigen arrondissementsrechtbank. Volgens de Advocatenwet van 1952 is iedere in Nederland ingeschreven advocaat lid van de Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA) én van de lokale Orde van Advocaten. In ieder arrondissement is er een lokale orde van advocaten. Het bestuur van de NOvA wordt gevormd door de Algemene Raad (AR) onder voorzitterschap van de algemeen deken. Het bestuur van de lokale orde wordt gevormd door de Raad van Toezicht (RvT) onder voorzitterschap van de lokale deken. Bij zijn afscheid als algemeen deken van de NOvA in 2010 hebben de lokale dekens Willem Bekkers verrast met een cadeau.
Het initiatief voor de uitgave van deze bundel is mede mogelijk gemaakt door het cadeau van de dekens: mr. A.W.J. Castelijns (deken Alkmaar), mr. J.A. Holsbrink (deken Almelo), mr. G.J. Kemper (deken Amsterdam), mr. R.J.A. Dil (deken Arnhem), mr. M.J.J.M. van Roosmalen (deken Assen), mr. E. van Empel (deken Breda), mr. L.M. Bruins (deken Den Haag), mr. M.T.H. Steenberghe (deken Dordrecht), mr. J.Sj. Dijkstra (deken Groningen), mr. S.H.J.M. Linthorst (deken Haarlem), mr. H.H.M. van Dijk (deken Den Bosch), mr. W.H.M. Cnossen (deken Leeuwarden), mr. E.H.M.H. Prickartz (deken Maastricht), mr. M.W. Dieleman (deken Middelburg), mr. drs. P.A.M. van Hoef (deken Roermond), mr. drs. R.R. Crince le Roy (deken Rotterdam), mr. H.H. Tan (deken Utrecht), mr. A.P.J.M. de Bruyn (deken Zutphen), mr. H.J. Schaatsbergen (deken Zwolle).
Inmiddels is de gerechtelijke kaart van Nederland ingrijpend gewijzigd. Per 1 januari 2013 zijn er nog elf arrondissementen en elf lokale ordes van advocaten. Dat zijn de arrondissementen Amsterdam, Den Haag, Gelderland, Limburg, Midden-Nederland, Noord-Holland, Noord-Nederland, Oost-Brabant, Overijssel, Rotterdam en Zeeland-West-Brabant. Het arrondissement Utrecht bestaat derhalve sinds 1 januari 2013 niet meer, evenmin als de Rechtbank Utrecht in tegenstelling tot de rechtbanken Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. Het rechtsgebied van de Rechtbank Midden-Nederland omvat de provincies Utrecht en Flevoland en de Gooi- en Vechtstreek.
Tempus Fugit!
Voorwoord
Een paar woorden ter inleiding van deze bundel ‘Recht te voet’, met als ondertitel ‘Vreemde vogels en vrije geluiden uit juridisch Utrecht.’ Uit jarenlange ervaring weet ik dat het goed wandelen is in Utrecht, de ‘Domstad’. Het oude Utrecht is compact en afwisselend, met veel groen en mooi water en prachtige oude gebouwen.
Maar Utrecht is vooral bijzonder vanwege zijn historie. Niet alleen de Vrede van Utrecht uit 1716, die de landkaart van Europa zo sterk beïnvloed heeft. Veel andere bijzondere gebeurtenissen geven deze stad een bijzondere kleur. Utrecht is niet alleen een stad van strijd, maar ook een stad van het recht, een universiteitsstad en een stad van cultuur. Een stad waar ik mij zeer mee verbonden voel.
Als Utrechter heb ik vele jaren gediend als rechter bij de Centrale Raad van Beroep aan de Maliebaan (27, 31 en 35). De Maliebaan als mooiste fietsbaan van Nederland met vier trotse bomenrijen, maar ook een laan met een asgrauw ‘oorlogsverleden’. De historie toonde mij daar haar ironie. In het pand waar Mussert persoonlijk resideerde (nr. 35) werd later recht gesproken over uitkeringen voor oorlogsslachtoffers op basis van de Wubo (Wet uitkeringen en bijzondere voorzieningen aan burger-oorlogsslachtoffers). Een terechte compensatie, die veel zorgvuldigheid bij de beoordeling vereist.
Wat is een mooiere combinatie dan wandelen in Utrecht met in het achterhoofd mooie verhalen over de geschiedenis van Utrecht? Deze bundel Recht te voet stippelt aan de hand van de geschiedenis van Utrecht een aantal prachtige wandelroutes uit, die op hoog niveau van een onderhoudend historisch commentaar worden voorzien.
Maar ‘Recht te voet’ is veel meer dan alleen een wandelgids voor Utrecht. De historie van deze stad laat zien hoe het recht – in zijn vele facetten – zich in de loop der eeuwen ontwikkeld heeft. Daarbij staat de ontwikkeling van de rechtsstaat centraal.
De rechtsstaat – waarin de binding van de overheid aan het recht, in het bijzonder de mensenrechten, machtenscheiding en onafhankelijke rechtspraak de kern vormen – is van fundamentele betekenis voor onze moderne samenleving. Tegelijk is het – tot op de dag van vandaag – steeds een omstreden begrip gebleven. Deze bundel laat op toegankelijke wijze zien hoe nauw deze verschillende rechtsstatelijke onderwerpen verbonden zijn met de geschiedenis van Utrecht, met de bakstenen van Utrecht. De rechtsstaat is zo beschouwd niet alleen een belangrijke theorie over vrijheid van burgers in de staat, maar ook een onderdeel van ons dagelijkse leven: historisch gezien bijvoorbeeld de Vrede van Utrecht, de scheiding van kerk en staat, de rol van de rechtspraak en de bijzondere processen die in Utrecht plaatsvonden, de ontwikkeling van ons strafrecht, de rol van mensenrechten, de Tweede Wereldoorlog en het recht en de rechtsstaat, godsdienst en recht en de betekenis van de universiteit voor de juridische opleiding. Maar ook onderwerpen als Recht en Kunst, Schuld en Boete en Recht en Economie krijgen aandacht.
Wie komend vanaf het grootste NS-station van Nederland Utrecht bezoekt, wordt overvallen door de gigantische bouwwerkzaamheden rond het station en de omleidingen die daarbij horen. Hoog Catharijne als laag-bij-de-gronds winkelcentrum en startpunt voor vele routes stad inwaarts. Om deze eerste ruwe impressie te verzachten heeft Paul Schnabel in het eerste hoofdstuk geestig beschreven hoe de verschillende verkeersstromen al strijdend om voorrang hun weg vinden. Met Hoog Catharijne in de rug kan het wandelplezier beginnen en openbaart zich de bijzondere geschiedenis van deze toverstad.
Op weg naar De Uithof
Inleiding
In Utrecht-Oost zijn de wijken Oudwijk en Rijnsweerd, het sportcomplex van Kampong en stadion Galgenwaard van FC Utrecht, het Pieter Baancentrum en Amelisweerd, het Wilhelminapark en het Spoorwegmuseum, het Bonifaciuscollege en het Stedelijk Gymnasium, de Maliebaan en het gebied van de oude Kromhoutkazerne met onder meer het University College, grote ziekenhuizen en grote begraafplaatsen. Genoeg instellingen, bedrijvigheid en verkeer voor botsende belangen, wetsovertredingen en conflicten. Dat is echter schijn. Het is een rustige Utrechtse woon- en werkwijk. Paul Schnabel schrijft over rechten en plichten in de samenleving aan de hand van een dagelijks probleem: de ongecontroleerde loop van de verkeersstromen.
Een gevaarlijk fietspad
We wandelen langs het fietspad in het Wilhelminapark. Dat mocht er niet zijn en dat is ook te begrijpen, want het doorsnijdt het park precies in het midden. Het is ook een heel druk fietspad en je moet als wandelaar goed uitkijken bij het oversteken, want het verkeer komt van twee kanten. Ook voor de fietsers is het pad door het park niet zonder risico’s. Bij het Wilhelminaparkpaviljoen is het zicht op het tegemoetkomende verkeer heel beperkt en komend vanaf de Burgemeester Reigerstraat moet je de rijweg schuin oversteken om het fietspad te bereiken. In het park is er zeker bij regen altijd kans op voetgangers, die liever op het asfalt dan op het modderige voetpad lopen. Aan de andere kant van het park, vlak voor de Koningslaan, kun je verrast worden door fietsers die het park niet van west naar oost maar van noord naar zuid doorsnijden en plotseling vanachter de bosjes te voorschijn komen. Het bruggetje daarna is zowel voor voetgangers als fietsers aan de smalle kant. Daarna is er meteen de Koningslaan. De fietsers hebben op weg naar de Prins Hendriklaan voorrang, maar je weet nooit zeker of de automobilisten op de Koningslaan dat ook beseffen. Als het gevroren heeft, zijn de bruggetjes in het park en bij de Koningslaan gevaarlijke plekken, omdat uit milieuoverwegingen in het park geen zout gestrooid wordt.
Het fietspad mocht er niet zijn, maar het was niet tegen te houden. Voor fietsers loopt de kortste weg van de binnenstad naar De Uithof door het park en dus wordt de kortste weg genomen. Het gemeentebestuur van Utrecht wilde de fietsers om het park heen laten fietsen en probeerde het park voor fietsen af te grendelen. Dat is een jarenlange strijd geweest tegen een onbeheersbare fietsguerilla van studenten en docenten.
Uiteindelijk heeft de burgerlijke ongehoorzaamheid het toch gewonnen. Nog niet zo lang geleden is daar ook de voorrangskruising voor fietsers op de Koningslaan bijgekomen. Bekeuringen worden nu alleen nog uitgedeeld voor het rijden zonder licht. Dat is nog altijd en ook vaak prijs voor de politie, al zijn er dankzij de opkomst van de LEDverlichting steeds meer fietsers met een lampje. Niet noodzakelijkerwijs op de fiets zelf, al zal dat nog altijd wel verplicht zijn, maar op de mouw of de kraag van de jas. Minder om de weg voor je te verlichten dan om door tegenliggers gezien te worden. Read more
Uitgelicht ~ Recht maakt krom wat recht is, en daar is niks kroms aan
Elke bestuurder die verantwoordelijkheid draagt voor de ruimtelijke ordening en verkeersveiligheid moet zich bij het lezen van Schnabels exposé ongemakkelijk gaan voelen. Is het door een gebrek aan kennis en kunde aan de kant van deskundigen, die hun adviseren over verkeer en verkeersveiligheid? Is het hun eigen onmacht om dat wat deze deskundigen aanbevelen te realiseren? Of zijn het de burgers, die zich deels niet laten leiden door wat voor slim uitgedacht routeplan dan ook? Hoe dan ook, na zelf eens het tracé op de fiets te hebben afgelegd, moeten de bestuurders erkennen dat het beschreven tracé niet bepaald ideaal is. Deze vaststelling brengt ze echter niet meteen in verlegenheid. Het gaat hier om een complexe materie, zo hoort men ze redeneren. We moeten rekening houden met tal van uiteenlopende belangen. Het gaat om de belangen van voetgangers, fietsers en automobilisten, van omwonenden, het milieu en het stadsgezicht en natuurlijk mogen we ook de financiële belangen niet uit het oog verliezen. Vanwege die uiteenlopende belangen is het onmogelijk om een tracé uit te zetten en in te richten waar iedereen volledig gelukkig mee zal zijn. Bestuurders moeten afwegingen maken, waardoor hun besluiten veelal een compromiskarakter vertonen. Vanuit bestuurlijk opzicht is daar niks mee. Maar als het bestuur dan op toch wel enkele heel problematische knelpunten wordt gewezen, zoekt het een uitweg. Ook die knelpunten onderkennen bestuurders en delen hier zelfs de kritiek van de burger, maar… die juristen, hè. Het bestuur is in deze moderne rechtsstaat nu eenmaal gebonden aan het recht en dat maakt dat we wat krom is nog onmogelijk recht kunnen krijgen. Wet- en regelgeving en juristen zijn daar debet aan, zo mopperen de bestuurders. Hebben ze een punt?
In zeker opzicht hebben ze gelijk. Juristen zijn preciezen. Wet- en regelgeving zijn voor hen min of meer heilig en als burgers daar een beroep op doen, gaat het recht voor op bestuurlijke prudentie. Het wordt door bestuurders dan ook vaak opgemerkt: recht en rechtspraak zijn een blok aan hun been. Rechters zijn echter niet onder de indruk van dergelijke opmerkingen. We leven nu eenmaal in een rechtsstaat en daar gaat het recht voor op het bestuur. Zint het u niet, zorg er dan voor dat de regels worden veranderd.
Bestuurders hebben echter niet helemaal gelijk (sommigen zullen zeggen dat bestuurders helemaal geen gelijk hebben). Alhoewel bestuurders zeker wel worden gehinderd door het recht in de uitvoering van hun plannen, kunnen ze zich er ook achter verschuilen. Bekijk namelijk de problematiek eens door de bril van de burger. Wie het niet eens is met besluiten van het bestuur moet in de pen en bezwaar aantekenen. Als die burger ontvankelijk is en als belanghebbende wordt aangemerkt zal hij door een speciale commissie worden gehoord. Deze bezwaarcommissie kijkt nog eens naar de afwegingen die aan het bestuurlijk besluit ten grondslag liggen. Het is niet uitgesloten dat het bestuur wordt teruggefloten, maar als het geen gekke dingen heeft gedaan, zal het besluit wel overeind blijven. Dan zit er voor de burger weinig anders op dan de rechter opzoeken. Zeker in kwesties waarbij het draait om wegaanleg is het dan wel raadzaam een advocaat, dan wel een andere juridisch deskundige in te huren. Read more
Dilemma 1 ~ Wandelen langs een fietsroute
Als je aan het verkeer in Utrecht deelneemt, merk je al na een paar kilometer de gevolgen van tegenstrijdige regelgeving.
Is het mogelijk deze regels beter op elkaar af te stemmen en te laten aansluiten bij de dagelijkse praktijk van gebruikers? Of is dat in onze wereld van overregulering een utopie?